De Huisspitsmuis (Crocidura russula)

Met dank aan Peter van der Linden voor zijn nuttige opmerkingen!

De spitsmuis in de tuin

Ons eerste spitsmuis-avontuur was op 18 september 2000. Ik liep te kuieren door de tuin, toen ik opeens iets zag bewegen. Toen ik goed keek zag ik een muisje. Ik bleef stokstijf staan om nog even te kunnen kijken. Ik dacht dat het dier mij elk moment in de gaten zou krijgen om er dan als een haas vandoor te gaan. Het leek er echter sterk op, dat het beestje helemaal niet op mijn aanwezigheid reageerde. Bovendien had ik al gezien dat het geen echt muisje was, maar een spitsmuisje. Ik ging heel stilletjes weg, rende het huis in, greep de camera en maakte een paar foto's. Het dier reageerde weliswaar niet op mijn aanwezigheid, maar is niet gemakkelijk te fotograferen. Spitsmuizen bewegen onophoudelijk en vaak nogal schokkerig. Na enige tijd was het uit met de pret, want het diertje verdween onder het tuinhuisje.

De eerste foto van de huisspitsmuis.

Thuis de foto's ingelezen, bekeken en de boekjes erbij gehaald. Ik dacht dat het de huisspitsmuis zou kunnen zijn, maar het zou ook de tuinspitsmuis kunnen zijn. Ook de boekjes melden dat de twee soorten verschrikkelijk veel op elkaar lijken. In maart 2003 bevestigde Peter van der Linden ons vermoeden: het is wel degelijk de huisspitsmuis! Dat zo'n spitsmuisje zomaar onbekommerd door je tuin heen dreutelt, komt wel vaker voor. In ieder geval in september 2004. Er liep er eentje door het gras te banjeren. Voordat Hanka haar fotocamera had kunnen pakken zat hij al weer vlak bij het tuinhuisje. Daaronder wonen blijkbaar constant spitsmuizen. Lange tijd zat het diertje iets te zoeken tussen de tegenls voor het tuinhuisje. Wat precies, weten we nog steeds niet. Een aangeboden worm werd wel besnuffeld, maar niet opgegeten. Na nog wat gezocht te hebben verdween hij weet met veel acrobatische toeren tussen de stoeptegels onder het tuinhuisje.

In september 2004 weer zo'n roekeloze wandelaar in de tuin.

Hoofdstuk 2

De spitsmuis in de slaapkamer

Het tweede spitsmuisavontuur diende zich aan op 26 november 2000. Het was ongeveer 2 uur 's nachts. Mijn vrouw en ik lagen te bed toen we wat hoorden bij het raam. Het klonk als duidelijk geknaag. Maar bij het raam was niets te zien en het geluid klonk zodanig dat het ook van buiten had kunnen komen. Ik weer te bed en er was ons weer even wat slaap gegund. Om vier uur 's morgens echter werden we weer gewekt door knagende, raspende geluiden. Ik ging de slaapkamer rond en zag nog juist een muisje onder een kastje kruipen. Omdat ik geen zin had om 4 uur 's morgens op muizenjacht te gaan, hebben mijn vrouw en ik onze spullen gepakt en zijn in de logeerkamer gaan slapen.

De volgende dag voorzichtig in de slaapkamer gaan kijken. Al snel zagen we hem zitten op de grond, schijnbaar onbekommerd. Een omgekeerde emmer bovenop het diertje voorkwam in ieder geval dat hij alsnog wegkwam. Het gaf ons tegelijkertijd een probleem: wat doe je met een muisje onder een op z'n kop staande emmer? Bovendien wilde Hania het beestje graag fotograferen. Uiteindelijk hebben we onderstaande contraptie bedacht: een glasplaat voorzichtig onder de muis geschoven, het geheel omdraaien, de glasplaat met wasknijpers vastzetten en zie daar: het tijdelijk onderkomen van een spitsmuis die gefotografeerd gaat worden!

In deze gevangenis heeft de spitsmuis geduldig model gespeeld.

Maar ja, dan heb je zo'n ding in je emmer. Ik wist bijvoorbeeld dat spitsmuizen maar kort zonder voedsel kunnen. Maar wat geef je zo'n beestje? Gelukkig was het najaar 2000 erg zacht (het eerste vorstvrije najaar in meer dan 100 jaar), dus waren er in de composthoop genoeg wormen te vinden en die gingen er bij onze vriend in als koek. Twee redelijk grote wormen werden in zeer korte tijd verslonden. De spitsmuis accepteerde aangeboden voedsel direct en opvallend was dat het dier geen enkele angst vertoonde, noch voor ons, noch voor de flits van het fototoestel. En zo konden we een paar prachtige foto's maken van een huisspitsmuis.

Door de glasruit heen konden we onze spitsmuis goed fotograferen.

We hebben de spitsmuis enkele uren vastgehouden en regelmatig gevoerd. Opvallend is dat het diertje vrij plotseling kan gaan slapen. Hij staat dan stil, lichtjes opgevouwen en schokt iets, maar beweegt verder niet. Even plotseling komt er weer leven in de brouwerij en begint het diertje weer rond te rennen. Verder is opvallend hoeveel zo'n klein beestje eet en poept. Van de onaangename geur die in de boeken staat gerapporteerd, is ons niets gebleken. Dat betekent volgens Peter van der Linden dat het door ons gevangen exemplaar een vrouwtje was. Alleen de volwassen mannetjes brengen een zeer onaangename stank voort, die op ruim een meter afstand al nauwelijks is te harden.

Let op de enorm lange snorharen van de huisspitsmuis.

Nu we het diertje toch gevangen hadden in die emmer, kwam mijn hoffotografe op het idee de emmer heel langzaam om te keren en een foto van de onderkant van het dier te maken. Dat leverde het volgende, opmerkelijke plaatje op.

De handjes en voetjes van de huisspitsmuis zien er best lief uit (2).

Na deze actie werd het tijd het dier weer los te laten. Maar in onze eigen tuin..? Nee, één bedorven nacht was genoeg. We zijn met emmer en al in de auto gestapt en hebben het diertje een heel eind verder bij een klein stukje bos omgeven door landerijen losgelaten. Uit de emmer komend ging onze vriendin al snuffelend onder blaadjes en in geultjes op zoek naar voedsel. De hele escapade leek haar geen haar te hebben gekrenkt. Volgens een vriendin in Amerika betekent het binnendringen van een spitsmuis in huis, dat er een lange, zeer regenrijke periode op komst is. Althans dat is een oud bijgeloof in de Verenigde Staten.

Natuurlijk niet dood gemaakt, maar vrijgelaten. Maar dan niet in onze tuin.

Hoofdstuk 3

Spitsmuisfeiten

1 Plaats van de huisspitsmuis in de biologische orde.

De huisspitsmuis (de wetenschappelijke naam luidt Crocidura russula) is een insecteneter. De insecteneters vormen een eigen orde van vrij kleine en primitieve zoogdieren. In Nederland vinden we drie zoogdierfamilies die tot de insecteneters behoren: egels, mollen en spitsmuizen. De egel, met zijn stekelige jasje, kent bijna iedereen. Mollen ook, maar die zijn toch meer bekend van hun hopen, dan dat we ze echt gezien hebben. Dat komt door hun ondergrondse levenswijze. Spitsmuizen zijn niet erg bekend. Dat komt omdat ze meestal voor muizen worden aangezien en op muizen wordt meer jacht gemaakt dan dat we ze bekijken. Spitsmuizen zijn echter geen muizen. De beide groepen zijn niet eens nauw verwant, want terwijl spitsmuizen insecteneters zijn, zijn muizen knaagdieren. Er komen in Nederland een aantal soorten spitsmuizen voor. De diverse soorten zijn moeilijk uit elkaar te houden. De waterspitsmuis valt op door zijn zwarte vacht en de bosspitsmuis en de dwergspitsmuis hebben oranje punten aan de tanden. Die kun je nog wel uit elkaar houden. De huisspitsmuis echter lijkt heel erg veel op de tuinspitsmuis en de veldspitsmuis. De tuinspitsmuis komt in Nederland alleen in Zeeuws-Vlaanderen voor, de veldspitsmuis heeft een scherpe overgang tussen het donkere van de bovenzijde en de grijswitte beharing van de onderzijde.

Spitsmuizen lijken veel op muizen, maar dan met een ... spitse snuit!

2 Uiterlijk

De huisspitsmuis lijkt op een gewone muis: een donkere, wat grijzigbruine bovenkant en een lichtere onderkant, duidelijke oortjes en een staart. Die oortjes lijken echter veel meer op die van een vleermuis dan op die van een echte muis. De huisspitsmuis is ongeveer 10 centimeter lang en weegt zo'n 10 gram. De staart is met vier centimeter lengte vrij kort. Net als alle spitsmuizen en de mol heeft ook de huisspitsmuis een erg lange snuit die in een miniatuurslurfje eindigt. De spitsmuizen hebben heel kleine oogjes.

3 Voortplanting

Behalve in de winter planten spitsmuizen zich vrijwel het gehele jaar door voort. De draagtijd is kort: ongeveer drie weken. Per worp worden wel vijf tot tien jongen op de wereld gezet. De spitsmuis maakt een heel goed verborgen nest op de grond.

Een dergelijke worm is voor de huisspitsmuis geen enkel probleem .

4 Eten en gegeten worden

Spitsmuizen mogen dan tot de insecteneters gerekend worden, hun belangrijkste voedselbron is de regenworm. Verder eten ze slakken en insecten. De dieren zijn erg klein, maar ook buitengewoon beweeglijk. Ze hebben dan ook veel voedsel nodig en eten wel twee keer hun eigen lichaamsgewicht per dag op en dat betekent 20 gram voedsel per dag. Een spitsmuis kan maar een paar uur zonder voedsel en sterft al heel gauw van de honger. Spitsmuizen zelf worden ook gegeten: vooral kerkuilen lusten ze graag. Andere uilen en roofvogels eten niet veel spitsmuizen en de meeste roofdieren helemaal niet. Dat komt omdat mannelijke spitsmuizen geurklieren bezitten waarmee ze een afstotelijke stank kunnen voortbrengen. Waarom kerkuilen daar geen last van hebben is niet duidelijk, maar het zijn van zichzelf ook enorme stinkerds. Kerkuilen produceren zogenaamde braakballen. Dat zijn ronde kogels die bestaan uit de onverteerbare resten van de prooidieren: haren, veren, en botjes. Soms bevatten braakballen complete geraamtes, meestal alleen maar delen daarvan. Door die braakballen te onderzoeken, weet je welke prooidieren gegeten zijn door de uilen. En dan weet je ook welke dieren in de buurt van het nest leven. En dat is erg interessant, want spitsmuizen, gewone muizen en veel nachtdieren zijn maar moeilijk te zien, laat staan te tellen. Dus zegt het braakballenonderzoek iets over het voorkomen van verschillende muisachtige dieren. Uit diverse tellingen blijkt dat spitsmuizen een derde tot wel de helft van het dieet van de kerkuil uitmaken.

5 Bijzonderheden

Spitsmuizen hoor je vaker dan je ze ziet: ze brengen een hoog soort gekwetter voort dat vooral 's avonds regelmatig te horen is. Hoewel de spitsmuis officieel beschreven staat als een nachtdier, is hij ook heel vaak overdag actief en kan zich soms heel rustig gedragen. Moeder zorgt erg goed voor haar jongen en speelt soms voor locomotief: bij gevaar pakt een jong haar bij de staart en loopt zo achter haar aan. Het volgende jong pakt het volgjong weer bij zijn staart en zo ontstaat er een "treintje". Spitsmuizen zijn ook 's winters actief en houden dus geen echte winterslaap.

Huisspitsmuizen laten zich ook overdag zien.

6 Leefgebied

De huisspitsmuis vinden we in geheel Europa, met uitzondering van de echt koude streken in het Noorden en in de bergen. Ook in Noordelijk Afrika komt het diertje voor. Vroeger dacht men dat de diertjes in vrij kleine aantallen voorkwamen, maar nu weten we wel beter: er zijn er erg veel van, maar door hun onopvallende levenswijze en gedrag worden ze maar weinig gezien.