Muggen of muskieten (Nematocera)

Dank aan Peter Jann (CH), Tony Irwin (UK), Willem Renema (NL), Han Endt (NL), Pascal van Acker (B), Ruud van der Weele (NL), Hans-Peter Tschorsnig (D), Gerrit Tyberghein (B), Hans Hillewaert (B) en Bastiaan Wakkie (NL) voor het helpen bij de determinatie.

De primitiefste tweevleugeligen zijn de muggen. Ze heten eigenlijk muskieten, maar in het Nederlands gebruiken we de naam muskiet meestal voor de tropische muggensoorten die malaria, een ernstige ziekte, op de mens overbrengen. Onze muggen hebben die ziekte niet bij zich, maar vervelend steken doen sommige wel. Van dichtbij zijn ze vaak mooier dan je zou verwachten. De groene soorten steken niet en behoren tot de zogenaamde dansmuggen, die soms in grote groepen vooral boven water dansen, sommige zelfs midden in de winter.

Inhoud: 1 langpootmuggen, 2 steekmuggen, 3 dansmuggen, 4 zwarte vliegen, 5 motmugjes, 6 paddestoelmuggen

1 Langpootmuggen (Tipulidae)

Ook de langpootmuggen behoren tot de orde van de vliegen en muggen. Ze vallen nogal op, omdat er een paar soorten zijn die duidelijk een stuk groter zijn dan de meeste in Nederland voorkomende vliegen en muggen. De grootste langpootmug ter wereld heeft een lichaam van bijna zeven centimeter lang. Langpootmuggen kunnen hun poten losmaken van het lichaam, om zo aanvallers in de war te brengen. Van de bekendste langpootmug in de Benelux kan gezegd worden dat hij niet steekt en dat is dan positief. De larven echter knagen aan graswortels en veroorzaken soms kale plekken in het gazon. Ook boeren zijn niet gek op de emelten, zoals de larven worden genoemd. Veel vogels zijn er echter dol op, zoals roeken en kokmeeuwen en ze staan ook bij egels en mollen op het menu. We hebben geen idee welke soort staat afgebeeld op de foto linksonder. Op de foto rechtsonder hoogstwaarschijnlijk het mannetje van Tipula vernalis, een voorjaarssoort.

Links: een typische langpootmug Tipula paludosa. Midden: waarschijnlijk Tipula vernalis. Rechts: de specatulaire Ctenophora pectinicornis .

Andere langpootmuggen zijn veel kleiner dan de grote Tipula-soorten. Vele daarvan leven als larve in rottend hout. In de Benelux komen niet minder dan 90 soorten langpootmuggen voor. Veel soorten lijken sterk op elkaar en zijn alleen door experts thuis te brengen. Volwassen langpootmuggen leven van nectar of stuifmeel, maar van heel veel soorten eten de volwassen dieren helemaal niet.

Twee kleinere langpootmuggen. Op de linkerfoto waarschijnlijk een Limonia sp.

De langpootmuggen van het geslacht Nephrotoma zijn wat kleurrijker. Ze worden wel tijgerlangpoten genoemd, omdat veel soorten gevlekt zijn. De soort linksonder toont een paar van die vlekjes, maar is verder nogal zwart. We weten niet welke soort het hier betreft. In het vroege voorjaar van 2005 dook de mooie soort rechtsonder plotseling in grote aantallen op. We hebben veel moeite moeten doen om te achterhalen welke soort het hier betreft, want er is voor leken niet zo bar veel te vinden over het soortenrijke geslacht van de Tijgerlangpootmuggen (Nephrotoma). Maar uiteindelijk bleek het te gaan om Nephrotoma appeniculata.

Links een ons nog onbekende tijgerlangpoot en rechts de grote, glanzende en fraai getekende Nephrotoma appeniculata.

2 Steekmuggen (Culicidae)

De steekmuggen hebben een soort injectienaald voor op de kop, waarmee ze bloed zuigen. Om de injectienaald zit soms zelfs een kokertje om het onding te beschermen. Die koker wordt dan omhooggetrokken op het moment van steken. Kenmerkend bij een aantal prikmuggen, zoals steekmuggen ook wel genoemd worden, is het feit dat ze als ze op een muur of plafond zitten, ze het achterste potenpaar in de lucht houden. Alle soorten hieronder steken regelmatig mensen. De gewone steekmug (Culex pipiens) nog het minst, omdat die soort zich vooral richt op vogels. Toch is hij erg hinderlijk, vooral omdat hij zeer massaal kan voorkomen en dan mensen bepaald niet ontziet. De Grote Steekmug wordt in het Nederlands ook wel de Ringelmug genoemd, vanwege de fraai geringelde pootjes. Hij is verwant aan en lijkt ook sterk op de beruchte malariamug die bij ons (nog) niet voorkomt.

Links de Grote Steekmug (Culiseta annulata), midden en rechts de gewone steekmug (Culex pipiens), die het liefst vogels steekt.

Omdat mannetjes niet steken, is het goed om het verschil tussen mannetjes en vrouwtjes te kennen. En dat is bij steekmuggen veel gemakkelijker dan je misschien zou denken. Mannetjes hebben allemaal pluimachtige antennes, terwijl vrouwtjes heel normale draadachtige antennes hebben zonder al die frutsels eraan. In vochtige gebieden is de veensteekmug hieronder de lastigste van allemaal en steekt heel vaak mensen. Zelfs de mannetjes zijn lastig. Hoewel ze niet steken, vliegen ze 's nachts vaak wel zoemend in je slaapkamer rond.

Waarschijnlijk de akeligste van allemaal: de Veensteekmug (Aedes punctor). Links een mannetje, rechts een vrouwtje.

3 Dansmuggen (Chironomidae en Anisopodidae)

Er zijn gelukkig ook heel veel muggen die in het geheel niet steken. Zo is bijvoorbeeld de soort hieronder absoluut niet stekerig. De venstermug behoort tot de bekendste niet-steker. Hij behoort tot de kleine familie Anisopodidae en is verwant aan de dansmuggen. Het dier dankt zijn naam aan de gewoonte om op licht af te komen. De meeste dieren zie je in het voorjaar, maar de Venstermug is het gehele jaar te vinden. De larven leven in en van plantaardig afval. De volwassen muggen verschijnen in twee kleuren: grijzig zwart of rood.

Hier de bekende Venstermug (Sylvicola fenestralis)

De larven van de dansmuggen leven allemaal in het water. Dansmuggen danken hun naam aan het feit dat ze, vaak in dichte zwermen, dansen in de lucht. Er zijn trouwens wel meer muggen die dat doen, zoals de bekende wintermuggen die ook in grote aantallen kunnen zwermen. De dans behoort tot het paringsritueel: de vrouwtjes zoeken de mannetjes uit waarmee ze gaan paren. Dansmuggen lijken erg op de steekmuggen, maar in rust is er bij veel soorten een verschil: de meeste steekmuggen houden hun achterpoten in de lucht, bij veel dansvliegen zijn het juist de voorpoten die omhoog gehouden worden. Ook hier zijn de mannetjes te herkennen aan hun grote, borstelachtige antennes, terwijl de vrouwtjes bijna kale antennes hebben.

Twee Chironomidae-soorten. Het linkerdier is een mannetje, het rechter een vrouwtje.

De dansmuggen vormen een zeer grote familie met bij ons ergens rond de 300 soorten! De verschillen tussen de diverse soorten zijn vaak maar heel erg klein. De dieren zijn dan ook van foto's niet of nauwelijks te determineren, iets dat bijvoorbeeld ook geldt voor de sluipwespen. Hieronder een paar recent gefotografeerde dansmuggen, waarvan we dus geen idee hebben om welke soorten het gaat. Opvallend zijn de vaak zeer korte antennes van de wijfjes.

Nog twee niet van foto's te determineren Chironomidae-soorten.

Onder de dansmuggen zitten een aantal zeer bijzondere soorten, ze zijn namelijk helemaal groen! Van veel van die groene soorten eten de volwassen dieren helemaal niet meer. De larven van deze groene muggen zijn... rood en worden wel bloedwormen genoemd. Ze worden ook wel als 'rode muggenlarven' verkocht als voer voor aquariumvissen.

Hier een paar typisch groene dansmuggen (Chironomus sp. of Tanytarsus sp.)

4 Zwarte vliegen (Bibionidae)

Sommige muggen lijken erg veel op vliegen. In het voorjaar zie je vaak de Maartse Vlieg, die ook wel Zwarte Vlieg of Rouwvlieg wordt genoemd. En die namen zijn allemaal erg mooi, maar het is en blijft een mug, ook al doen de sterke beharing en de grote ogen van de mannetjes erg vliegachtig aan.. De Dilophussoorten lijken er sterk op, maar hebben een veel kleinere kop, met normale mugachtige ogen. In het voorjaar verschijnen vele andere, nauw verwante en vaak sterk gelijkende soorten, die nauwelijks uit elkaar zijn te houden. En daar komt nog bij dat de mannetjes er vaak heel anders uitzien dan de vrouwtjes. Op grond van wat we gevonden hebben in onze boekjes en op het net denken we onderstaande soorten te kunnen benoemen.

Links waarschijnlijk een Bibio varipes-mannetje en rechts een Bibio johannis-vrouwtje.

De echte Maartse vlieg is een nog groter probleem. Onder die Nederlandse naam gaan twee sterk op elkaar gelijkende soorten schuil: Bibio marci en Bibio hortulanus, die beide erg vaak in tuinen opduiken. We weten dan ook niet zeker of beide tot exact dezelfde soort behoren. In ieder geval is die met de grote ogen het mannetje...

Dit is waarschijnlijk de echte Maartse Vlieg (Bibio marci of Bibio hortulanus).

Daarnaast is er een tamelijk kleine, zwaar behaarde soort met rood aan de poten: de kleine rouwvlieg. Een gewone soort in geheel Nederland, maar je moet hem wel goed bekijken om het verschil met de andere soorten, bijvoorbeeld Bibio varipes, te zien. Bibio varipes heeft geheel zwarte pootjes, die van de kleine rouwvlieg zijn deels donkerrood. Ook hier weer een groot verschil tussen de mannetjes en de wijfjes.

Links het mannetje, rechts het vrouwtje van de kleine rouwvlieg (Bibio lanigerus).

5 Motmugjes (Psychodidae)

Heel wonderlijke muggen zijn de zogenaamde motmugjes. Ze lijken heel erg op kleine vlindertjes met hun zwaar behaarde vleugels. Die dragen ze als veel motjes. Toch zijn het mugjes. Ze hebben maar twee vleugels, vlinders hebben er vier. De vleugels zijn met haartjes begroeid, bij vlinders zijn dat schubben. En ze hebben een steeksnuit, terwijl vlinders een roltong hebben. Bij ons komen twee geslachten veel voor. Het geslacht Pericoma omvat vooral tamelijk donkere en getekende soorten. In het geslacht Psychoda vinden we wittige en grijzige en nagenoeg ongetekende soorten. De motmugjes worden ook wel latrinevliegjes genoemd, omdat ze nog aleens optreden in huizen. De larven leven dan in stilstaand water in bijvoorbeeld kapotte afvoerbuizen, stilstaand vervuild water in kruipruimtes enz. Ze zijn niet schadelijk of gevaarlijk, maar kunnen met name in zeer grote aantallen hinderlijk zijn. Overigens wordt het woord "latrinevlieg" ook wel voor een aantal andere vliegensoorten gebruikt.

Het motmugje lijkt wel een motje, maar is een mugje. Links een Pericoma-soort, rechts een Psychoda-soort.

6 Paddestoelmuggen (Mycetophilidae)

De paddestoelmuggen zijn over het algemeen kleine tot zeer kleine muggen. Hun borststuk loopt altijd rond, waardoor ze altijd naar beneden kijken. Ze hebben erg lange poten, maar die vallen niet zo op, omdat ze altijd geknikt zijn en een deel langs het lichaam naar boven loopt. Bij sommige soorten zijn de dijen sterk verdikt. Van veel soorten leven de larven in paddestoelen, maar er zijn ook soorten, waarvan de larven in de strooisellaag leven. De helemaal op paddestoelen levende soorten leggen hun eieren vaak boven op de hoed, of op de plek waar de hoed overgaat in de steel. Deze larfjes vreten de paddestoel van bovenaf aan. De larven die in de strooisellaag leven eten ook graag van paddestoelen, maar dringen deze van de grond af binnen en eten de paddestoel dus van onderuit op. Er zijn erg veel zeer lastig uit elkaar te houden soorten.

Dit is een wat grotere soort paddestoelmug.